RETRO: Brakkeliv med lus og sprit
Då anleggsarbeidet starta i Tyssedal i 1906, var det ikkje vanskeleg å skaffa arbeidskraft. Rallarane fylte dei primitive brakkene, og tok med seg eit levesett som stod i sterk kontrast til skikk og bruk i sindige Hardanger.
ANNE GRAVDAL, KRAFTMUSEET
Omstreifande anleggsarbeidarar vart kalla rallar, slusk, eller bus. Dei bygde jernbanelinjer, vegar, industrianlegg, eller blei hyra inn som gruvearbeidarar. Dei som arbeidde på dei forskjellege anlegga var ofte svenskar. Yrkesrolla blir rekna som eit norsk og svensk særfenomen i ei tid prega av omfattande industrialisering, kommunikasjonsutbygging og store investeringar i begge land.
Rallar og slusk kom med dampskipsbåten til Odda, eller til fots over Haukeli og Hardangervidda. Dei var sterke og uthaldande karar, og lette å kjenna igjen med sine svarte filthattar, fargerike halstørkle, snus under leppa og banning på svensk. Svensk var rallarspråket, anten arbeidarane var svenske eller ikkje.
Anleggsbrakkene
Anleggsarbeidarane vart innlosjerte i nyoppførte brakker, som ganske snart var overfylte. Dei som ikkje fekk plass i brakkene, budde under overheng i steinrøyser i dei bratte fjellsidene. Dei fleste brakkene låg i Skjeggedal og Tyssedal, og to arbeidarar måtte dela ei seng – ein sov mens den andre arbeidde.
I Tyssedal skulle ei fjellside med 60 graders helling reinskast og gjerast klar for dei store røyra som skulle frakta vatn ned til kraftstasjonen. Arbeidet var tungt og farleg. På staden der fordelingsbassenget skulle skytast ut av fjellet, var ein liten flate dei kalla «Sletta». Der, på kanten av stupet, knappe 500 høgdemeter over fjorden, blei det sett opp to rekker med brakker for arbeidsfolka som arbeidde med anlegget i fjellsida.
Klok lus
Etter kvart kom det brakker over alt, og dei fekk namn som Svenskebrakka, Pappbrakka, Bondebrakka, Danskebrakka – og Tyfusbrakka som fekk namnet etter at to arbeidarar hadde fått tyfus og heile brakka måtte røykleggast for å unngå smitte.
I brakkene var vegglusa den verste plaga. For å halda lusa borte frå sengene, plasserte dei sengebeina i tørrmjølkboksar fylde med parafin. Men lusa visste råd, ho vandra opp langs veggene, kraup ut i taket og sleppte seg ned i senga.
Flest folk var det i Bondebrakka, der seksti mann delte tretti senger. Dette var brakka som var minst plaga med lus og lopper. Her budde bondesønene og to kokkelag, og her regjerte anleggskokka «Mor Norge». Ho førte eit strengt regime, og kravde reinsemd og god hygiene. Ingen fekk setta seg til bords før dei hadde vaska seg.
Livet med spriten
Løna til rallarane var god, om lag det ti-doble av kva ein kunne tena i landbruket. Etter ein hard og krevjande arbeidsdag som stort sett varte i 10-12 timar, hadde rallarane også litt fritid. Då spela dei poker og drakk brennevin. Det gjekk ikkje alltid fredeleg føre seg.
«Klondyke-miljøet» i Tyssedal og Odda trakk dei såkalla brennevinsgaukane og andre seljarar til seg som mygg til lyset. Ein laurdagskveld ville nokre svenske og sveitsiske montørar som budde i eit hus dei kalla «Babylon», ha seg ein fest. Ein brennevinsgauk kom seg inn på festen for å selja spriten sin. Dei festglade montørane fann fort ut at brennevinet han selde hadde for liten prosentsats, og det kom til ein slåsskamp der gauken brukte kniv og stakk ned ein av rallarane. Han blei etter kvart overmanna, og teken hand om av politiet. Dei frakta han med båt frå Tyssedal til arresten i Odda. Den skadde montøren vart behandla, men nekta å melda gjerningsmannen, så heile saka dunsta bort.
Tusan, så hardt
Ein kveld kom den svenske rallaren Olaussen tilbake til Tyssedal frå ein av sine berykta Odda-turar. Han kravla opp ei høg trapp i Brakkebyen. Då han var komen til topps, tok han overbalanse og gjekk kast i kast ned trappa til han traff harde fjellet. «No slo han seg kvekk i hel», sa ein, og sprang til. Olaussen låg der som livlaus. Nokon løfta han halvvegs opp, og Olaussen sa: «Tusan, så hardt det var.» Så stabba han vekk.
Direktøren for anlegget syntest ikkje så veldig om denne festinga, og henta inn Olaussen for å seia i frå at det måtte bli ein slutt på at dei drakk så mykje og så ofte. Sjølv hadde direktøren ei kone som også drakk litt for mykje – og for ofte. Olaussen såg på direktøren og spurde:
«Vet ni varför gaterna i Jerusalem er så rena?» Nei, det hadde ikkje direktøren noko svar på.
«Det er fördi alla feier för sin egen dør!», sa Olaussen og gjekk.
Kjøtt i skallen
Buforholda stimulerte kanskje ikkje til eit flekkfritt liv. Brakkene var enkle hus, bygde for arbeidarar som ikkje skulle bli verande lenge. Innelufta var som regel stinn av sure, dampande klede, sveitte kroppar og matos. I tillegg til lus og lopper, var arbeidarane også plaga med kakerlakkar. Maten var heller ikkje alltid god. Ein svensk rallar som arbeidde på dammen i Skjeggedal fortel i boka «Før, etter og under industrialiseringa» av Finn Skagen:
«Det var et dårlig anlegg, dårlig kost og dårlig fortjenst. Man fick maten från Bergen, og kjøttet og flesket var råttent då det kom fram. Vi klagade til ingeniøren, och han kom for at se på det.
«Det er det fineste kjøtt i verden, og man får ikke klage på det», sa han.
«Jag skal visa deg hur fint det er», sa jag og tog et kjøttstykke och slog honom i skallen. Det var inte min mening att gjøra det, men det blev så likavel. Ingeniøren tog fram en revolver och siktade den mot meg.
«Legg bort den leksaken», sa jag, «du kan inte bruka han likavel». Nu fick jag sparken efter femtitvå timmar i Skjeggedal. Før jag reste før godt, satte jag handelsmannen oppi smørdunken, smøret var inte heller bra.
